شاید برای شما نیز پیش آمده است که با استشمام بویی مثل خاک باران خورده به یاد حیاط قدیمی خانه مادربزرگ‌تان بیفتید. دوران شیرین کودکی که با آب‌بازی در حیاط گره خورده بود و این روزها از آن محروم هستید. بازگشت به دوران گذشته ممکن است با استشمام هر بو و رایحه دیگری مثل شکوفه‌های بهاری، بوی شور دریا و… نیز برای‌تان اتفاق افتاده باشد.این همان ارتباط حس بویایی و حافظه است.
رایحه‌ها ابزارهای قدرتمندی هستند که احساسات و حافظه شما را به بازی می‌گیرند. 75 درصد احساسات ما بر اساس حس بویایی شکل می‌گیرند. نکته جالب اینجاست که حافظه بویایی 100 برابر قوی‌تر از حافظه شنوایی یا بینایی عمل می‌کند.
شاید به همین دلیل قرار گرفتن در یک محیط به اندازه استشمام بویی خاص شما را به یاد خاطرات گذشته نمی‌اندازد. اما واقعاً چه ارتباطی بین رایحه و خاطرات ما وجود دارد؟
بوها با روان انسان چه می‌کنند؟
همه ما به احساس بینایی خود بیش از هر حس دیگری اعتماد داریم. اما چرا بوها می‌توانند احساسات منفی یا مثبت شدیدی در ما ایجاد کنند؟ چه چیزی به این اندازه احساسات ما را تحریک می‌کند؟
متخصصان علوم اعصاب در دانشگاه تورنتو کانادا، ارتباط میان بو و تکرار خاطرات احساسی را به صورت علمی ثابت کرده‌اند. اما اولین بار این تحقیقات در سال 2004 در دانشگاه براون انجام شد.
در آن سال دکتر راشل هرتس و همکارانش، مطالعه تحقیقاتی خود را بر روی 5 زن آغاز کردند. این 5 زن فعالیت مغزی زیادی هنگام بوییدن عطری که با آن خاطره‌ای داشتند، را تجربه کردند. این درحالیست که با بوییدن عطرهای ناشناخته هیچ حسی نداشتند.
اما نکته جالب توجه این بود که این خانم‌ها زمانی که عطر را دیدند، هیچ احساسی نداشتند و این فعالیت مغزی تنها با بوییدن عطرها خود را نشان داد.
در مطالعه‌ای دیگر در سال 2013، محققان مجددا بر فعالیت مغزی وابسته به محرک‌های بویایی کار کردند. نتیجه این تحقیق شگفت‌انگیز بود؛ فعالیت مغزی در ارتباط با محرک‌های بویایی مانند بوی گل رز نسبت به محرک‌های بینایی مانند دیدن گل رز بیشتر بود.
در واقع، این طرح معماری خاص مغز انسان‌هاست که ارتباط حس بویایی و حافظه را به وجود می‌آورد. اما این رایحه‌ها را چطور حس می‌کنیم؟
حس بویایی ما چگونه کار می‌کند؟
رایحه یک ذره شیمیایی است که از طریق بینی خود را به پیازهای بویایی مغز می‌رساند؛ همان جایی که بوها تفسیر و دسته‌بندی می‌شوند و برای مغز نیز قابل تشخیص هستند.
روند این فرآیند آنقدر پیچیده است که جایزه نوبل پزشکی سال 2004 را به محققان آن اختصاص دادند. اما اگر بخواهیم به زبان ساده این فرآیند را توضیح دهیم، باید بگوییم که این روند با اولین تماس با مولکول‌های فرار در هوا یا همان بو آغاز می‌شود.
سلول‌های عصبی که همان سلول‌های گیرنده بویایی هستند، سیگنالی به پیاز بویایی در مغز شما می‌فرستند. اما در مغز چه اتفاقی می‌افتد؟ هر سیگنال توسط منطقه‌ای شناسایی می‌شود و در نهایت ما آن چیزی که با عنوان بو می‌شناسیم را تجربه می‌کنیم.
رایحه و خاطرات قدیمی ما
تا به حال فکرکرده‌اید که چرا بسیاری از بوها به خاطرات کودکی ما گره خورده‌اند؟
یک حقیقت جالب در این مورد وجود دارد؛ زمانی که ما کودک هستیم، بسیاری از بوها را برای اولین بار تجربه می‌کنیم. به همین خاطر اکثر بوها ما را به خاطرات خوش کودکی پرت می‌کنند؛ جایی که برای اولین بار بویی با خاطره‌ای زیبا از دوران کودکی ما در ذهن ما ثبت شده است.
فرآیند بویایی در مغز با تمام پیچیدگی‌های خود بسیار جالب و عجیب است. زمانی که روند شناسایی بو در مغز شروع شد، سلول‌های مغزی اطلاعات را به آمیگدالا، منطقه پرازش احساسات، انتقال می‌دهند و سپس این اطلاعات به هیپوکامپ، منطقه یادگیری و تشکیل حافظه، می‌روند.
همین ارتباط به مغز یاد می‌دهد که بین رایحه و خاطرات عاطفی ارتباط برقرار کند.
حافظه بویایی قوی‌تر از بقیه حواس
زمانی که غذا یا خوراکی جدیدی امتحان می‌کنید یا زمانی که در محیطی جدید قرار می‌گیرید، اولین چیزی که احساس شما را درگیر می‌کند، بوی آن فضا یا غذا است. درست در همین زمان گیرنده‌های حسی در مغز با احساس بویایی شما همراه می‌شوند و این تجربه جدید را ماندگار می‌کنند.
حال این تجربه ماندگار در ذهن شما در جایی دیگر تکرار می‌شود. دقیقاً همان جایی که دوباره این بوی لذت‌بخش را به ریه‌های خود می‌کشید و با تمام وجود به خاطرات اولین تجربه خود پرت می‌شوید. این بو همان چیزیست که شما را برای چند لحظه از زمان حال غافل می‌کند و به دنیای خاطرات خوش گذشته می‌برد.
رایحه‌ها تنها احساسی هستند که مسیر مستقیمی به سمت مراکز احساسی و حافظه مغز دارند. جان مک گان، دانشیار گروه روانشناسی در دانشگاه راتگرز در نیجرسی، می‌گوید: «تمام حواس ابتدا به منطقه‌ای از مغز به نام تالاموس سفر می‌کنند. تالاموس تمام چیزهایی که می‌بینیم و می‌شنویم را به بقیه مغز انتقال می‌دهند. اما رایحه‌ها با قدرت، تالاموس را دور می‌زنند و خود را به آمیگدالا و هیپوکامپ می‌رسانند.»
همین موضوع سبب می‌شود که پس از گذشت یک سال خاطرات بویایی را با 65 درصد دقت به یاد بیاوریم. این رقم زمانی برای شما حیرت‌آور است که بدانید نیمی از خاطرات دیداری فقط پس از چند ماه از حافظه انسان پاک می‌شوند. این حس اسرارآمیز بویایی بیش از هر حس دیگری خاطرات و هیجانات عاطفی را در ما زنده نگه می‌دارند.
تقویت حافظه با بو
تا به حال در مورد ارتباط آلزایمر و از دست دادن حس بویایی چیزی شنیده‌اید؟ تعجب نکنید؛ هیچ کس حدس نمی‌زد که یکی از علائم اولیه آلزایمر از دست دادن حس بویایی باشد تا زمانی که محققان از شگفتی‌های این حس قوی در انسان آگاه شدند.
اما بیایید از زاویه‌ای دیگر به این موضوع نگاه کنیم که ما را از این موضوع نترساند. همه ما درگیر تقویت حافظه به خصوص در سنین پایین هستیم، اما آیا تا به حال از بوهای مختلف برای تقویت حافظه خود استفاده کرده‌اید؟
تصور کنید که برای امتحانی سخت تلاش می‌کنید. درس خواندن در فضایی آرام با بوی دلپذیر برای شما لذت‌بخش‌تر است یا محیطی معمولی؟ به طور قطع در چنین فضایی با آرامش بیشتری به یادگیری خود ادامه می‌دهید. اما بگذارید از تاثیر این بوی دلپذیر در یادگیری شما بگوییم.
این بو در تقویت حافظه شما تاثیر می‌گذارد و در صورتی که در طول امتحان خود امکان استشمام این بو را داشته باشید، با سیلی از اطلاعات خوانده شده مواجه می‌شوید.
دانشمندان از تئوری این موضوع بسیار شگفت‌زده بودند و برای اولین بار در سال 2017 این موضوع را تست کردند. نتایج به دست آمده فوق‌العاده بود و ارتباط میان حس بویایی و حافظه را به وضوح نشان می‌داد.
و در پایان
گاهی برخی از مکان‌ها با احساسات و حالت‌های روحی ما بازی می‌کنند. شاید متوجه نشویم اما این رایحه محیط است که حالت روحی ما را به بازی گرفته.
در واقع انسان با استشمام بویی که با یک واقعه در گذشته ارتباط دارد، ابتدا به احساس خود واکنش نشان می‌دهد. سپس آن خاطره برای او تداعی می‌شود. اما گاهی اوقات این فرآیند بسیار عجیب عمل می‌کند؛ احساسی که پس از آن واقعه تجربه کرده است، برای فرد تداعی می‌شود اما آن خاطره و تجربه را به یاد نمی‌آورد.
این حس قدیمی و پررنگ در انسان‌ها تاثیرات شگفت‌انگیزی به جا می‌گذارد که هر روز بخشی از این تاثیر و تجربه را کشف می‌کنیم.
